GİRİŞ
23 Mart 1876 yılında Diyarbakır’da doğan Ziya Gökalp babası Teyfik Efendinin yönlendirmesiyle Namık Kemal’in izinden gitti. Babasının çağdaş, okur, yazar bir halk adamı olması Ziya Gökalp’in kişiliğinin oluşmasında en büyük etkenlerden biridir. Sadece sosyolojiye ilgi duymamıştır, aynı zamanda edebiyata, şiire ve matematiğe yönelmiştir. Doğu ve Batı medeniyetiyle ilgili okuduğu kitaplar onu bulunduğu ortamı gözlemleyip eleştirmesine neden oldu. Batılı yazarların eserlerini okudu, özellikle Durkheim’ın etkisinde kaldı. Ziya Gökalp, II. Abdülhamit Döneminde İtiihat ve Terakki Cemiyeti’nde aktif siyasetin içinde yer aldı. Genç Kelemler ve Yeni Felsefe dergilerine yazı ve şiirler yazarak edebiyata katkı sağladı. İstanbul Üniversitesinde (Darülfünun) ilk sosyoloji kürsüsünü kurduğu için Türkiye’de sosyolojinin babası olarak kabul edildi. 1924 Anayasasının hazırlanmasına yardım etti. 24 Ekim 1924 tarihinde vefat etti. (Kongar, 1982-1988: 29-32)
Emile Durkheim ve Ziya Gökalp Sosyolojisi
Ziya Gökalp Emile Durkheim’dan etkilenmiştir. Emile Durkheim toplum bilinci kavramını kullanır. Ona göre toplumsal bilinç ancak bireylerle oluştuğu halde, bireylerden bağımsız kendi gerçekliği olan biricik ruhu vardır. Toplumsal bilinç zamandan mekandan sosyal statüden nesilden ve her bir bireyin özelliklerinden bağımsız olarak toplumun temel yapıtaşı olan her bir bireyi birbirine bağlayan unsurdur. Toplumsal bilince manevi bir anlam yükler. Emile Durkheim’a göre toplumsal bilinç bir toplumdaki kolektif düşünce ve duygudur. Ziya Gökalp Emile Durkheim’ın toplumsal bilincinden etkilenmiştir fakat tanrısal bir özellik yüklememiştir. Ona göre toplumsal bilinç bireylerin eylemleri ve yaşayış tarzına göre şekillenir ve bu yüzden tanrısal bir özellik taşımaz.
Ziya Gökalp’in Osmanlıcılık ve Türkçülük Fikri Üzerine
Osmanlı Devleti ilk olarak 1699 yılında Karlofça Antlaşmasıyla resmen Batılı Devetlere karşı toprak kaybetmiştir. Bundan sonra dönemin aydınlarının faaliyetleri, düşünceleri Osmanlı Devletini bir arada tutmaya yönelik gelişmiştir. Ziya Gökalp’in düşünceleri içinde bulunduğu toplumun koşullarına göre değişmiştir. Körü körüne bir düşünceye bağlı kalmamıştır. Dönemin koşulları hangi düşünceyi gerektiriyorsa, toplum düzeni ve refahı için hangi düşünce fayda sağlayacaksa ona yönelip o yönde eylemlerde bulunmuştur. İkinci Meşrutiyet öncesinde Osmanlıcılığı benimsemiştir. Osmanlıcılık düşüncesi, yüzyıllardır birlikte yaşamakta olduğumuz Osmanlı topraklarının kutsal bir vatan olduğu, bu kutsal vatanda yaşayan bütün halkların bir Osmanlı milleti olduğu düşüncesine dayanır. Osmanlıcığın iki nedeni vardır, birincisi devleti ayakta tutmak ve bütünlüğü korumak. İkincisi batıdaki yenilikleri Osmanlı topraklarına getirmek. Ama azınlıkların ayrılmak istemesi ve Osmanlının Batının gelişmişlik seviyesine ulaşamaması Osmanlıcılık düşüncesinin başarısız olduğunun göstergesidir. Meşrutiyet dönemindeyse Türkçülüğü benimsemiştir. Türkçülük amacı toplumun bütün kurumlarında, siyasette, sosyal alanda, dilde ve edebiyatta ulusallaşmaktır. Türklerin yaşam tarzını ve düşüncesini benimseyen herkes Türk olarak kabul edilir.
Kültür ve Medeniyet Ayrımı
Kültür ve medeniyet birbirini karşılayan kavramlar gibi dursa da birbirinin karşılığı değildir. Ziya Gökalp’in üzerinde durduğu önemli kavramlardır. Sosyoloji bilimi sayesinde toplumun işleyişine dair genel bilgiler edinerek ve genel kurallar belirleyerek topluma yön vermeye çalışır. Sosyolojinin ilgi alanlarından biri de kültür ve medeniyettir. Kültür bir millete, medeniyetse birçok millete aitir. (Gökalp, 1: 40) İkisi de toplumun yaşayış tarzını etkiler ama kültür daha özneldir. Dışardan, farklı bir milletten alınamaz, zamanla toplumlar kendileri bir kültür yaratırlar, yaşayış tarzıyla, eylemleriyle ve söylemleriyle. Gelenekler, görenekler, adetler bir milletin kültürünü oluşturur, kuşaktan kuşağa aktarılır. Kültür bir topluluğu birbirine bağlar. Kültür toplumun bireylerinin birbirini anlamasını sağlar. Ziya Gökalp millileşme yolunda çaba sergilemiştir. Kültürün unsurlarından olan, milli dil ve milli edebiyat üzerinde çalışmıştır. Tanzimatçılar Doğu ve Batı medeniyetini sentez yapmaya çalışmıştır ama bu birbirine taban tabana zıt olan iki medeniyetin sentezi mümkün değildir. Ziya Gökalp Batı medeniyetini benimsemiştir. Medeniyet bilimsel ve metodolojiktir, uluslararasıdır. Bir toplumun ayakta kalması için, kaynaşması için kültüre. Batıyla beraber ilerleyebilmesi içinse medeniyete ihtiyacı vardır. Kültür ve medeniyet birbirini tamamlar.
Ziya Gökalp ve Edebiyat
Ziya Gökalp, şair dedesi Mustafa Sıtkı Efendi gibi kültürün bir öğesi olan edebiyata ilgi duymuştur. Babasını kaybettikten sonra amcası Hasip Efendi’nin himayesindeyken onun sayesinde Arapça ve Farsça çalışmış, İslam filozoflarının eserlerini okumuştur. İslam filozoflarını okumasının sonucu olarak tasavvufi şiirler yazmaya başlamıştır. Ders çalışması gereken zamanlarda kitap okumuştur. Babası onun Namık Kemal gibi bir kişiliğinin olmasını arzu ederek öğütler vermiştir. Ikinci etkilendiği yazarsa Ahmet Mithat Efendi’dir. Hatta bir gün onun bir eserinden ilham alarak Karacadağ adlı pastoral bir şiir yazmıştır. Birçok yazar okumuştur, ilk yazdıkları eserleri sanatsal kaygı güderek yazsa da sonraki eserlerini halka hitap eden bir üslupla yazmıştır. Konuşma dili olarak Farsça ve Arapça dillerinin kullanımına karşı çıkarak İstanbul Türkçesinin kullanılması gerektiğini savunmuştur. Aruz vezni yerine Türk diline özgü hece veznini tercih etmiştir.
SONUÇ
Büyük Türk aydını, sosyolog ve düşünür olan Ziya Gökalp’in bugünün toplum yapısının oluşup korunmasında hayli etkisi vardır. Ziya Gökalp bir toplumun duyuş ve düşünüş birliğini ifade eden kültür bilincini, döneminin aydınlarından farklı bir yaklaşım ve tutum sergileyerek ele almış, kültür kavramını halkla iç içe olarak halka aşılamış böylelikle de bir milleti dağılmak tehlikesinden kurtarmış bununla beraber -yukarıdaki metinde de ifade edildiği üzere- birden fazla milleti kapsayan ve bilimsel ve metodolojik anlamda kültür kavramından farklılaşan “Medeniyet” kavramını eserlerinde tanıtarak toplumun Batı’yla beraber ilerlemesinde kılavuzluk etmiştir. Dönemin seçkinlerinden farklı olarak, içinde bulunduğu toplumu sadece dıştan bakan bir göz olarak değil; halkın içine girerek, analiz etmeye çalıştığı toplumu mümkün olduğunca en iyi biçimde incelemeye özen göstererek, tabir yerinde ise eğer; yaşadığı dönemin bizzat içinde bulunarak reçetesini yazmıştır. Ziya Gökalp’in 9 Ekim 1914’te döneminin batılı tarzdaki ilk üniversitesi olan darülfünun’da (şimdiki ismiyle İstanbul Üniversitesinde) ilk sosyoloji kürsüsünü kurması sonucu sosyoloji bilimi Türkiye’de sistemli bir hal almıştır. Çok büyük bir önder ve askeri deha olan Mustafa Kemal’in bağımsız Türkiye Cumhuriyeti kurulurken faydalandığı Türkçülük düşüncesi Ziya Gökalp’in fikirlerine dayanmakta bu da hiç şüphesiz Gökalp’in ne kadar büyük ve değerli bir düşünür olduğunun göstergesi olmaktadır.
Kaynakça
- Gökalp, Ziya, (2018), Türkçülüğün Esasları, Akçağ Yayınları
- Tur, Ergun, (2019), Ziya Gökalp’in Çalışmalarında Kültür ve Medeniyet Ayrımı, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (KOUSBAD)
- Bars, Mehmet Emin, Ziya Gökalp Türkçülük Üzerine Bazı Değerlendirmeler, Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 4. Sayı: 2
- Ergun, Doğan, (2010), Sosyolojik Aklın Sosyolojik Eleştirisi Ya Da Ziya Gökalp’in Yeğlediği, Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi , 21. Sayı
- Ulusoy, Ergin, Ziya Gökalp ve Milliyetçilik Fikri, Siyaset ve Sosyal Bilimler Doktora Programı 2. Dönem
- Ertürk, Recep, (2004), Türk Sosyolojisinin Gelişimi Üstüne
- Çelik, Celaleddin, (2006), Gökalp’in Bir Değişim Dinamiği Olarak Kültür ve Medeniyet Teorisi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 21
- Aksu, Cemal, (2012), Ziya Gökalp ve Türk Edebiyatındaki Yeri, Sosyoloji Dergisi (İstanbul Üniversitesi), Cilt 3
- Kongar, Emre, (2012), Türk Toplumbilimcileri 1 (1. Cilt), Remzi Kitabevi